Borderline kişilik (sınır kişilik) bozukluğu nedir?

Borderline kişilik bozukluğu (BKB) erken erişkinlik döneminde başlayan, kişilerarası ilişkilerde bozulmayla belirginlik gösteren, duygulanımda dengesizlik, belirgin dürtüselliğin eşlik ettiği ve kendilik imajının bütünselleştirilemediği bir tabloyla karşımıza çıkar. Borderline kişilik bozukluğu sınır kişilik bozukluğu olarak Türkçe’ye çevrilmiştir. Sınır teriminin kullanılmasının nedeni bu hastaların nevroz ile psikoz arasındaki bir sınırda olmasıdır.

Bu hastalarda yaşam döngülerinin normal dönemlerinde yoğun stres altında veya alkol ve madde kullanımı sonucunda psikotik epizodlar ortaya çıkabilmektedir. Borderline kişilik bozukluğunda yoğun boşluk duygusu, kendi başına olma kapasitesinin düşük olması, yokluğun işlenmesinde başarısızlık, olası kayba tahammül edememe, yaslanma arayışı, sürekli bir destek ihtiyacı ve en üst düzeyde ebeveyn figürleriyle özdeşim zorlukları ön plana çıkmaktadır. Borderline hastaların anne ve baba ilişkilerinde bir patoloji göze çarpar. Nesne temsilleri, özdeşimler çelişkili ve yarılmıştır (iyi/kötü). Benlik ve üstbenliğin ahlaki değerler birbiriyle iyi bütünleşememesinden dolayı hastalarda “dağınık kimlik sendromu” ortaya çıkmaktadır.

Borderline hastalar “tamamen iyi” ve “tamamen kötü” şeklinde bölünmeye uğradıkları için iyi kişiyi yüceltirler ve kötü kişiyi atarlar. Örneğin yakın oldukları kişiye aynı anda hem bağımlılık hem de düşmanlık hissettikleri için bu hastalar düzensiz kişilerarası ilişkilere sahiptirler. Yalnız kalmayı tolere edemezler. Kişilerarası ilişkilerde saldırganlık sergilerler. Dürtüsellik ve sürekli kendine zarar verme eylemleri ayırt edici özellikleridir. Yoğun öfke hakimdir. Yüksek dozda ilaç, alkol ve uyuşturucu kullanma, rastgele cinsel ilişkiye girme ve hızlı araba kullanma bunlar arasında yer almaktadır. Borderline hastaların davranışları ani olarak önceden kestirilemeyecek şekildedir.

Borderline’nın belirtileri nedir?

Borderline kişilik bozukluğunda DSM-IV tanı kriterleri birden fazla normal olmayan duygusal deneyimi yansıtan öğeler içerir. Söz gelimi yoğun öfke, belki de en önemlisi diyebileceğimiz “duygusal istikrarsızlık” bu kriterlerden bazılarıdır. Bu kriter borderline hastalarda duyguların yoğun ve dalgalanan doğasını ortaya koymaktadır.

Bir insan nasıl borderline hastası olur?

Erken dönemde bir kayıp ve ayrılık, bozuk ebeveyn ilişkisi, sözel ve duygusal istismar, fiziksel ve cinsel istismar gibi çevresel faktörlerin sınır kişiliğin etiyolojisinde önemli olduğunu vurgulanmaktadır. Ailesel faktörler borderline psikopatolojinin gelişimine katkıda bulunmaktadır. Örneğin Goldman ve arkadaşları 1993, sınır kişilik bozukluğu tanısı almış, ayaktan takipteki çocuk ve ergenler arasında yaptıkları çalışmalarda ebeveynlerin en az birinde 70% oranında ciddi bir psikopatoloji saptamışlardır.

Yapılan ikiz çalışmalarında borderline kişilik bozukluğunun kalıtımsal bir yönü olduğu saptanmış ve çevresel faktörlerin de kalıtımda rolü olabileceği vurgulanmıştır. Yapılan çalışmalarda borderline kişilik bozukluğunun ilk izlerine çoğunlukla 16-17 yaşlarda rastlandığı bildirilmektedir. Cinsiyet dağılımına bakıldığında, borderline kişilik bozukluğu olan hastalarla yapılan 23 çalışmanın meta-analizinde, olguların 77% oranında kadın olduğu belirtilmiştir. Borderline kişilik bozukluğunun etiyolojisi ile ilgili yapılan beyin görüntüleme çalışmalarında duyuşsal düzenleme ve dürtü kontrolünden sorumlu olan frontal ve limbik beyin bölgelerinin düzensiz çalıştığına işaret edilmektedir.

Psikodinamik teoriler ise yaşamın erken dönemlerinde çocuğa bakım veren anne veya bakıcının çocukla kurduğu ilişkinin niteliğinin kişilik bozukluğunun gelişimine katkıda bulunduğu vurgulamaktadır.

Borderline hastanın hayatını nasıl etkiler?

Borderline hastalarda kişilerarası ilişkilerde yaygın bozulma, stresli durumlar, duygudurum ve dürtüler üzerinde bir kontrolsüzlük olduğu için bu hastaların sosyal işlevselliklerini olumsuz bir şekilde etkilemektedir. Bunun yanında akademik başarısızlıklar, sık sık iş kaybı, evliliğin sonlanması sıktır. Borderline hastaların çocukluk öykülerinde cinsel veya fiziksel istismar, erken ebeveyn kaybı, ihmal daha sıklıkla bulunur.

Kişinin çevresine zararı olur mu?

Borderline hastalar çevresiyle kurdukları ilişkide talepkarlık ve manipülatif davranışlar sergilemektedir. Bu ihtiyaçları karşılanmadığı zamanlarda ise saldırganlık ve yoğun öfke gösterebilmektedirler. Genel olarak bu hastalar düzensiz kişilerarası ilişkilere sahip olduğundan hastanın çevresi de olumsuz bir şekilde etkilenmektedir.

Borderline ile benzeri rahatsızlıkların arasında ne gibi farklar vardır?

Borderline kişilik bozukluğunun psikiyatrik rahatsızlıkların içinde komorbiditesi yüksek orandadır. Örneğin yapılan bir çalışmada borderline hastalarının 60%’ında aynı anda histrionik, paranoid, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu, posttravmatik stres bozukluğu, narsisistik kişilik bozukluğu ve bağımlı kişilik bozuklukları gibi bazı kişilik bozukluklarının eşlik ettiği ortaya çıkmıştır. Ancak yinelenen intihar girişimleri BKB’da ayırıcı bir özellik taşır. Yine borderline hastalarda yaşam boyu depresif duygudurum hakim olduğu bilinmektedir. Borderline kişilik bozukluğu olan hastaların aile geçmişinde depresyon yaygın olarak görülür.

Major depresif bozukluk, alkol kullanım bozuklukları ve madde kötüye kullanımının borderline kişilik bozukluğu olan kişilerin birinci derece yakınlarında sıklığının artmış olduğu bulunmuştur. Borderline hastaların uzun süren psikotik epizodlarının, düşünce bozukluğunun veya diğer klasik şizofreni işaretlerinin olmaması nedeniyle şizofreniden ayrılır. Yine bu rahatsızlık dikkat eksikliği, hiperaktivite ile de karıştırılabilirken iki uçlu bozukluk BKB tanısını yanıltabilmektedir.

Tedavisi nasıl yapılır?

BKB için farmakoterapi hastanın tüm işlevselliğine zarar veren kişilik özelliklerinin çözümlenmesinde kullanılmaktadır. Örneğin, antipsikotikler öfke kontrolü ve kısa psikotik epizodlar için kullanılabilmektedir. Antidepresanlar bu hastalarda yaygın olan depresif mizacın sağaltımında kullanılmaktadır. Farmakolojik tedaviye ek olarak uzun süreli bir psikoterapi önerilmektedir. Bunun yanında psikoeğitim de tercih edilebilir. Tedavide önemli hedeflerden birisi kendisine zarar verme ve intihar davranışlarını azaltmaktadır.

İntihar riski ve bu rahatsızlığın neden olduğu sorunlar çoğunlukla genç erişkinlik döneminde görülmektedir. Daha önceki dönemlerde ise dürtüsellik ve duygudurum değişkenliği ön plana çıkmaktadır. Yaşla birlikte düzelmelerin görüldüğü bildirilmektedir.

Tedavi edilmezse ne olur?

Borderline kişilik bozukluğu tedavi edilmediği durumda fiziksel sorunlara yol açabilir. Bu hastalarda yaşam boyu tamamlanmış intihar girişimleri 10% olarak bildirilmektedir.

Borderline hastasıysam öncelikle kime başvurmalıyım?

Borderline hastalar çoğunlukla akut bir durumda, mesela kendine zarar verme veya intihar girişimi gibi durumlarda acil servislerden psikiyatri servislerine yönlendirilmektedir. BKB’de ölümle sonuçlanan intihar girişimleri olduğu için hasta-hekim-aile iş birliğini sağlamak ve psikoterapiye devam etmek son derece önemlidir. Bu bir kişilik bozukluğu olduğu için kişinin kendisinin pekala farkında olması oldukça güçtür.

Borderline hastalarında neden intihar ve kendilerine zarar verme duyguları yüksektir?

Bu hastalar kendilerini engellenmiş hissettiklerinde, bağımlılık, destek ve yakınlık arzusu karşılanmadığı zamanlarda çevresindekilerin dikkatini çekmek veya yardım almak için kendini yaralama ve intihar girişimleri sergileyebilmektedir. Çünkü borderline kişilik bozukluğunda temel çatışma nesne ilişkileri etrafında dönmektedir. Nesne ilişkilerinde temelde anne desteğinin eksikliği, annenin yatıştırıcı ve kapsayıcı özelliğiyle ilgili dinamikler ön plana çıkmaktadır. Bu noktada Masterson’un varsayımını önemsiyorum. Masterson borderline patolojide büyük ölçüde anneyi sorumlu tutar.

Masterson’a göre anne çocuğun kendinden ayrılmasını, bireyleşmesini, yani gerçek bir kendilik geliştirmesini engeller. Çocuğun anneden ayrılmak ve gerçek bir kendilik geliştirmek eğilimlerinin anne tarafından sevginin geri çekilmesi ve duygusal yalnızlık tehdidiyle engellenmesi gerçek kendiliğin gelişmesini durdurur; bu duraklama ise sınır duruma, sahte kendiliğe yol açar. Çocuklarıyla “ortak-yaşamsal birliktelik”lerini sürdürmek istediklerinden bu anneler, çocuklarının kendilerinden bağımsız bir varlık olarak duygusal dengelerini korumalarını engeller. Bireyleşme ve özerklik kazanma yolundaki çocuğun önündeki engel, annenin duygusal desteğini çekmesi, onu yalnızlık ve terkle tehdit etmesi anlamına gelir.

Terk duyguları depresyon, öfke, panik, umutsuzluk, intihar depresyonu, faydasızlık, suçluluk, çaresizlik ve boşluk duygusudur. Bu şiddetli duygular karşısında çocuğun geliştirdiği bazı savunma mekanizmaları vardır: yapışma (bu noktada destek, yakınlık arayışını akla getirebiliriz) bireyleşmeden kaçınma ve yaygın bir şekilde bölmenin (iyi/kötü) kullanılması.

Kendisine zarar verme anında ne yapabiliriz?

Bu hastaların zarar verme ya da intihar girişimleri aslında bir yardım arayışıdır. Kendisine zarar verme gibi bir durumda doğrudan psikiyatri merkezlerine yönlendirilmeleri ve uzun soluklu bir psikoterapi sürecinden geçmeleri son derece önemlidir.

Hastalıkla ilgili yapacağımız en büyük hatalar ne olabilir?

Yoğun duygulanım veya stres altında bir karar almak sağlıklı bir tercih olmayabilir.

Önlemi var mı ?

Kişiliğin gelişimi çok geniş bir döneme yayılmaktadır. Bu yüzden çok erken dönemde bir müdahale veya önlem zor olabilmektedir. Genellikle ilk müdahaleler erken erişkinlik dönemiyle birlikte başlamaktadır. Tanı aşamasından sonraki süreçte duygu düzensizliği ve dürtüselliğin kontrol edilmesi için farmakolojik tedavi ve psikoterapi önemlidir.
 

Borderline rahatsızlığı ile yaşayanlar için neler önerirsiniz?

• Kişiye duygularını kontrol etme ve ilişkilerini düzenlemek için içgörü kazandırmaya yönelik eğitimlere katılmaları önemlidir.
• İntihar veya kendine zarar verme düşüncesi olan kişiler doğrudan en yakın kliniğe başvurmaları gerekir.
• Anneler, çocuğun bireyleşme çabalarını desteklemeli ve dikkate almalıdır.
• Yoğun duygulanım içindeyken ve stres altındayken karar almamaya özen gösterilmesi gerekir.
• Psikolojik destek almak son derece önemlidir.
• Kişilerarası iletişim becerilerinin geliştirilmesi yönelik eğitimler tercih edilebilir.